Leki są wielkim dobrodziejstwem współczesnej medycyny. Należy jednak pamiętać, że żaden preparat nie jest obojętny dla organizmu i nawet źle dobrany zestaw witamin może wyrządzić więcej szkody niż pożytku, szczególnie dla ciężarnej kobiety.
Wiedzę zawdzięczamy skrzywdzonym…
W 1961 roku udowodniono szkodliwe działanie talidomidu na płody ludzkie. Lek ten stosowany u ciężarnych w okresie krytycznym tj. około pierwszych 50. dni od chwili zapłodnienia spowodował fokomelię, bądź amelię (częściowy, bądź całkowity brak kończyn) u około 15 000 noworodków, jak również inne deformacje ciała i śmiertelne wady układu krążenia.
Odkrycie teratogennego działania talidomidu wpłynęło na to, iż World Medical Association w 1964 ustanowiła Deklarację Helsińską – zbiór reguł, standardów prowadzenia obowiązkowych wielostopniowych badań klinicznych przed dopuszczeniem każdego leku do użytku przez człowieka. Deklaracja Helsińska, kilkakrotnie udoskonalana, zaakceptowana przez WHO i ONZ obowiązuje koncerny farmaceutyczne do dziś.
Od tej ważnej w historii medycyny chwili, wiele leków uznano za potencjalnie szkodliwe dla kobiet w ciąży. Niektóre preparaty początkowo zakazane do leczenia ciężarnych z biegiem czasu i postępem badań farmakologicznych, okazywały się nieszkodliwe i wracały na listę leków dopuszczalnych w ciąży.
Kilka ważnych zasad
W przypadku leczenia kobiety w ciąży obowiązują następujące reguły:
Nr 0: Kobieta w wieku rozrodczym może być w ciąży, nawet jeśli o tym nie wie i nie zgłasza lekarzowi. Reguła ta każe lekarzowi, o ile to możliwe, unikać leków, które mogłyby być potencjalnie szkodliwe dla płodu.
Nr 1: Leki grupy OTC ( over the counter= leki dostępne bez recepty).
Polska zajmuje jedno z czołowych miejsc w ilości sprzedawanych rocznie leków z grupy OTC. Można zaryzykować stwierdzenie, że Polacy lubią leczyć się sami, lubią przyjmować różnego typu suplementy, leki ziołowe. Należy pamiętać, że preparaty OTC nie pozostają bez znaczenia dla funkcjonowania organizmu, a niektóre z nich mogą stanowić poważne zagrożenie dla życia i prawidłowego rozwoju płodu. Na przykład leki z grupy NLPZ (niesteroidowe leki przeciwzapalne) jak aspiryna, ibuprofen, diclofenac i inne mogą spowodować martwicze zapalenie jelita cienkiego i okrężnicy płodu, jak również zwężenie przewodu tętniczego grożące niewydolnością krążenia płodowego.
Niebezpieczne mogą być także preparaty witaminowe, szczególnie przyjmowanie kilku łącznie. Kumulujące się w tkance tłuszczowej witaminy A, D, E bądź K mogą być toksyczne dla płodu.
Nr2: Ważne jest ustalenie jakie leki przyjmowała kobieta przed zajściem w ciążę i modyfikacja leczenia: odrzucenie bądź zamiana leków potencjalnie teratogennych na bezpieczne dla płodu. Dostosowanie dawki leku do „wieku” ciąży.
Wszystkie dostępne na rynku farmaceutycznym leki przydzielone są (wg FDA) do niżej wymienionych kategorii, zależnie od ich bezpieczeństwa dla ciężarnej i płodu.
Kategoria A
Leki należące do tej kategorii są bezpieczne dla ciężarnej i płodu, co udowodniono w kilku prawidłowo przeprowadzonych badaniach populacyjnych.
Kategoria B
Leki należące do kategorii B mogą być stosowane w ciąży, ale z pewną ostrożnością i pod ścisłym nadzorem. Są to leki, o udowodnionym bezpieczeństwie stosowania u ludzi, ale wykazujące pewne działania niepożądane w badaniach na zwierzętach, bądź leki nie posiadające badań przeprowadzonych z udziałem ludzi, a nie wykazujące szkodliwości w badaniach na zwierzętach.
Kategoria C
Kategoria ta gromadzi leki nie posiadające prawidłowo przeprowadzonych badań klinicznych, które udowodniłyby iż leki te są bezpieczne w ciąży, ponad to badania na zwierzętach wykazały występowanie działań niepożądanych lub badań z udziałem zwierząt nie przeprowadzano. Leki tej kategorii stosowane są, w przypadku gdy korzyści dla matki przewyższają wynikające z ich stosowania ryzyko dla płodu.
Kategoria D
W tej kategorii mieszczą się leki, o potwierdzonym, bądź wnioskowanym na podstawie teoretycznej wiedzy, działaniu szkodliwym dla płodu, przebiegu ciąży lub porodu. Mimo tego istnieją sytuacje kliniczne wymagające zastosowania tych leków. Stosuje się je jeżeli są bezwzględnie konieczne i nie ma możliwości zastąpienia ich innymi bezpiecznymi lekami.
Do kategorii D zaliczamy leki:
sole litu – mogą spowodować wystąpienie anomalii Ebsteina u noworodka, jak również zaburzenia czynności tarczycy,
niektóre leki przeciwpadaczkowe – karbamazepina, fenytoina- mogą powodować wady cewy nerwowej,
leki psychotropowe – benzodiazepiny, leki uspokajające, przeciwdepresyjne – mogą powodować występowanie zespołu abstynencji u dziecka. Leki przeciwdepresyjne z grupy SSRI są bezpieczniejsze, należą do kategorii B.
amiodaron – lek antyarytmiczny – powoduje wole, niedoczynność tarczycy, zaburzenia wzrostu dziecka
wspomniane wyżej NLPZ – prócz już wymienionych, mogą także powodować wylewy do OUN płodu, niezamykanie się przewodu Botala po urodzeniu dziecka.
kolchicyna – jej stosowanie w ciąży związane jest ze wzrostem ryzyka wystąpienia zespołu Downa u dziecka,
doustne leki przeciwzakrzepowe – warfaryna – wady budowy kości, wady ośrodkowego układu nerwowego (OUN), zespół Dandy-Walkera; acenokumarol – stosowany między 6. a 9. tygodniem ciąży może spowodować zaburzenia rozwoju układu kostnego, hipoplazję nosa, stosowany w II bądź III trymestrze ciąży może spowodować wystąpienie wylewów do OUN, a co za tym idzie ślepotę, głuchotę, małogłowie, wodogłowie, atrofię nerwu wzrokowego u noworodka.
doustne leki przeciwcukrzycowe – mogą powodować niebezpieczne hipoglikemie u noworodka,
spironolakton, rezerpina – mogą powodować niedociśnienie, spadki tętna noworodka, niedokrwienie mięśnia macicy,
tetracykliny, aminoglikozydy – mogą spowodować fokomelię, uszkodzenie słuchu, uszkodzenie zawiązków zębów noworodka.
ACEI ( inhibitory konwertazy angiotensyny – perindopril, enalapril i inne) należą do kategorii D w II i III trymestrze ciąży, ich stosowanie wówczas grozi wystąpieniem małowodzia, a co za tym idzie hipoplazji płuc i deformacji kończyn płodu. W I trymestrze ACEI nie są aż tak niebezpieczne dla płodu i zaliczamy je wówczas do kategorii C.
Kategoria X
Leki należące do kategorii X mają udowodnione działanie szkodliwe dla płodu. Wykazano, iż ich przyjmowanie zwiększa ryzyko pojawienia się ciężkich nieodwracalnych uszkodzeń płodu. Leków kategorii X nie wolno stosować w czasie ciąży.
Do kategorii X zaliczamy:
- retinoidy – leki przeciwtrądzikowe, przeciwłuszczycowe – powodują poronienia, ciężkie wady cewy nerwowej, poważne uszkodzenia OUN,
- estrogeny – hormony żeńskie – powodują feminizacje płodów męskich, działają karcinogennie – mogą powodować występowanie nowotworów pochwy, trimetadion, parametadion – leki przeciwpadaczkowe- odpowiedzialne są za powstawanie wad OUN i twarzoczaszki,
- jod 131 – działanie radioaktywne,
- mizoprostol – analog prostaglandyn – powoduje krwawienia z dróg rodnych ciężarnej, poronienia.
- gryzeofulwina – zwiększa ryzyko wystąpienia bliźniąt syjamskich,
- Sporysz – ergotamina – wywołuje skurcze macicy, mogące prowadzić do przedwczesnego porodu, niedotlenienia płodu,
- Statyny – zespół VACTERL u noworodka. cytostatyki, antymetabolity kwasu foliowego- metotreksat – poronienie, poważne letalne wady noworodków,
- talidomid, megadawki witaminy A ( >10 000j. na dobę). ALKOHOL
Statystyki pokazują, iż co trzecia ciężarna sięga po kieliszek. Nadużywanie alkoholu w ciąży może prowadzić do wystąpienia u dziecka tzw. zespołu FAS (Fetal Alkohol Syndrom).
Jeżeli kobieta pije od pierwszego trymestru ciąży – u dziecka występują charakterystyczne dla FAS zaburzenia rozwojowe części twarzowej czaszki.Płód charakteryzuje się dystrofią wewnątrzmaciczną, jego waga urodzeniowa jest o 700 g. niższa od przeciętnej. Pod koniec 1. roku życia dziecko z FAS waży o ok. 4 kg mniej niż wynosi jego należna masa ciała. U dziecka z FAS występują zaburzenia ze strony OUN – obniżony poziom inteligencji, nadaktywność, deficyty uwagi, koncentracji, niedobór masy ciała. Jeżeli u dziecka stwierdza się występowanie 2. z 3 wyżej wymienionych cech mówimy o tzw. zespole ARBD (Alcohol Related Birth Defects).
Podsumowanie
Szkodliwy wpływ leków nie zależy od:
Przenikania leku przez łożysko. Insulina ludzka, heparyna – to nieliczne leki, które nie przenikają przez łożysko, inne wśród których są szkodliwe i nie szkodliwe dla płodu, przenikają przez łożysko.Budowy chemicznej, aktywności farmakologicznej, na przykład istnieją leki o budowie podobnej do talidomidu, które mogą być bezpiecznie stosowane w ciąży. Działanie szkodliwe na zarodki zwierzęce nie oznacza szkodliwości na rozwój zarodka ludzkiego.
Szkodliwy wpływ leku zależy od:
- Potencjalnego działania szkodliwego.
- Genetycznej wrażliwości zarodka – talidomid spowodował deformacje kończyn u 25% płodów, zespół FAS – występuje u 33% płodów kobiet nadużywających alkoholu w ciąży.
- Dawki i czasu podawania leku. W ciąży – najmniejsze dawki terapeutyczne, stosowane jak najkrócej. „Krytycznego” okresu w rozwoju zarodka.
- Czynników matczynych.
Wzrost ryzyka wystąpienia działań ubocznych :
- wiek poniżej 17 lub powyżej 35 roku życia,
- niedobory kwasu foliowego, wapnia, nadmiar żelaza, choroby przewlekłe, szczególnie metaboliczne,
- złe warunki socjalne.
Szacuje się, iż niemal 100% ciężarnych przyjmuje leki. Według niektórych badań 50% z tych leków zaliczmy do kategorii D, a aż 6% – do kategorii X.Ocenia się, iż około 50% ciąż nie jest planowanych, dlatego wielka odpowiedzialność spoczywa na lekarzu przepisującym lek o potencjalnym, bądź pewnym działaniu teratogennym, każdorazowo winien on upewnić się, iż jego pacjentka nie jest w ciąży.
lek. med. Katarzyna Gniadek linemed.pl
